Šemsudin Plojović: Najmlađi grad u Evropi, rastemo a nestajemo – kako to?

Ličimo polako na uspešnog sportistu pri kraju karijere. I dalje trčimo, dajemo golove, takmičimo se, ali dobri poznavaoci prilika vide da je kraj karijere blizu. Hvalimo se starom slavom, podacima popisa, brojem mladih na Žitnom trgu… A svake godine nestaje po četiri do pet odeljenja osnovaca.

Kako nestaje? Gde nestaje? Nije tačno? Imaš li ti oči?  To su bili moji odgovori ranije, i danas tako odgovara najveći broj naših sugrađana. Međutim, jedno je naša percepcija, na žalost, a drugo je realno stanje na terenu, a ono pokazuje da nestajemo… staramo… Sve nas je manje, posebno mladih.

Mnogo je gora situacija u Sjenici. Zamislite da pola osnovaca nema. Nestali su u poslednjih 10 godine. Svaka generacija manja od prethodne.

U Tutinu je za 10 godina smanjen broj prvaka za trećinu, svaka treća stolica je prazna. Slično je u Prijepolju, Priboju, Novoj Varoši i Raškoj. I svi su gori od proseka Srbije. To znači da ne možemo da kažemo: Tako je u celoj Srbiji.

Da, u celoj Srbiji se smanjuje broj stanovnika, naročito dece. Ali smo mi šampioni… Kod nas se smanjuje mnogo brže nego što je prosek na nivou Srbije. Eto, i mi, kao narod sportskog duha, imamo još jednu šampionsku poziciju: budući šampioni u nestajanju. Nek nam je sa srećom!

A podaci, šta podaci kažu?

U analizi demografskih i obrazovnih trendova na regionalnom nivou, često se koriste različiti izvori podataka – od popisa stanovništva do procena migracija i prirodnog priraštaja. Ipak, mnogi od tih izvora sadrže određenu dozu nesigurnosti, bilo zbog metodoloških ograničenja, neobuhvatanja celokupne populacije ili nepravovremenog ažuriranja podataka.

Zbog toga smo se u ovoj analizi odlučili da kao osnovu posmatranja uzmemo broj učenika osnovnih škola i broj upisanih prvaka, i to iz dva ključna razloga.

Prvo, osnovno obrazovanje je u Republici Srbiji zakonski obavezno, što znači da su sva deca uzrasta od 7 do 14 godina uključena u sistem osnovnog obrazovanja.

Drugo, podaci o broju učenika i prvaka su deo zvanične statistike obrazovanja (https://data.stat.gov.rs/Home/Result/11020301?languageCode=sr-Cyrl), redovno se prate i beleže, i kao takvi predstavljaju pouzdane, tačne i reprezentativne pokazatelje demografskih kretanja u realnom vremenu.

Korišćenjem broja učenika osnovnih škola kao pokazatelja moguće je precizno sagledati promene u broju dece školskog uzrasta tokom vremena, dok broj upisanih prvaka nudi direktan uvid u trenutne i najnovije demografske tendencije, kao i potencijalne buduće tokove u obrazovnom sistemu i lokalnim zajednicama.

Na ovaj način, podaci o učenicima i prvacima omogućavaju ne samo kvantitativnu procenu opšteg demografskog stanja, već i dublje razumevanje njegovih posledica na obrazovanje, lokalni razvoj i planiranje javnih politika.

Kretanje broja učenika osnovnih škola

U periodu od 10 godina, od školske 2014/15. do 2024/25. godine, broj učenika u osnovnim školama u Republici Srbiji smanjen je za 58.137 učenika, što predstavlja pad od 10,4%.

Ovaj podatak odražava širi trend depopulacije i smanjenja broja dece školskog uzrasta na nacionalnom nivou, uslovljen kombinacijom dugogodišnjeg negativnog prirodnog priraštaja i migracija.

Međutim, kada se isti pokazatelj analizira na nivou opština jugozapadne Srbije, uočavaju se znatno veće razlike, kako u intenzitetu smanjenja broja učenika, tako i u demografskom stanju svake od opština pojedinačno.

Najpovoljniju poziciju u okviru analiziranih naselja ima grad Novi Pazar, u kojem je broj učenika opao za 10,02%, što je skoro identično proseku Republike Srbije. Ovakav rezultat upućuje na relativno stabilnu demografsku sliku, uz pretpostavku da je stopa nataliteta i dalje povoljnija u poređenju sa ostalim opštinama u regionu.

Suprotno tome, opština Sjenica beleži izuzetno visok pad broja učenika, čak 49,46%, što predstavlja gotovo prepolovljen broj osnovaca u desetogodišnjem periodu. Ova brojka je drastična i ukazuje na duboko ukorenjene demografske probleme, uključujući masovno iseljavanje i nisku stopu nataliteta.

Slično nepovoljni trendovi prisutni su i u opštinama Nova Varoš i Priboj, gde je broj učenika smanjen za 35,20%, odnosno 34,21%. Ovi podaci jasno ukazuju na ubrzano starenje stanovništva i smanjenje broja dece školskog uzrasta, što dugoročno može ugroziti održivost lokalnih školskih mreža i kapaciteta.

Opštine Tutin i Prijepolje takođe beleže značajne padove broja učenika – 18,81% u Tutinu i 18,52% u Prijepolju. Iako su ovi procenti niži od onih u Priboju ili Sjenici, oni su i dalje znatno veći od republičkog proseka, što potvrđuje da se i ove opštine suočavaju sa ozbiljnim demografskim izazovima.

Opština Raška zabeležila je pad od 21,20%, čime se nalazi negde između ekstremnih i umerenih primera. Ovakav trend ukazuje na kontinuirano smanjenje broja dece, uz verovatno izraženiji uticaj migracija u odnosu na prirodni priraštaj.

Kada se posmatraju podaci za sve analizirane opštine jugozapadne Srbije, jasno je da se u gotovo svim slučajevima beleži pad broja učenika osnovnih škola koji je veći od republičkog proseka, izuzev Novog Pazara. To sugeriše da se ovaj region suočava sa znatno izraženijim demografskim izazovima, koji će u narednim godinama zahtevati pažljivo planiranje u oblasti obrazovanja, infrastrukture i lokalnog razvoja kako bi se umanjile negativne posledice ovih procesa.

Kretanje broja upisanih učenika u prvi razred

Broj upisanih učenika u prvi razred osnovne škole predstavlja jedan od najpouzdanijih i najaktuelnijih pokazatelja demografskih kretanja u lokalnim zajednicama. Za razliku od ukupnog broja učenika, koji uključuje sve uzraste i reflektuje demografske tokove u dužem vremenskom periodu, broj prvaka direktno oslikava trenutno stanje nataliteta i aktuelnu prisutnost mladih porodica sa decom školskog uzrasta.

Na nivou Republike Srbije, broj prvaka se u poslednjih deset godina smanjio sa 66.276 (šk. 2014/15) na 62.327 (šk. 2024/25), što predstavlja pad od 5,96%. Ovaj umereni pad ukazuje na nastavak negativnih demografskih tendencija, ali bez naglih promena koje bi ukazivale na akutnu krizu.

Kada se isti pokazatelj posmatra u opštinama jugozapadne Srbije, uočava se značajno nepovoljnija slika u većini slučajeva.

Najdrastičniji pad beleži opština Sjenica, u kojoj je broj upisanih prvaka gotovo prepolovljen – sa 336 na 172, što predstavlja pad od 48,81%. Ova brojka je alarmantna i ukazuje na ozbiljnu demografsku eroziju, verovatno izazvanu kombinacijom masovnog iseljavanja i značajnog pada nataliteta.

Slično snažan pad zabeležen je i u opštini Tutin, gde je broj prvaka opao sa 559 na 395, što je smanjenje od 29,34%. Ovo predstavlja ozbiljan signal da se i u ovoj opštini, uprkos određenoj demografskoj specifičnosti, odvija proces ubrzanog opadanja broja dece u najnižem školskom uzrastu.

Umereni, ali i dalje značajni padovi beleže se u opštinama Raška (−17,65%), Nova Varoš (−14,41%) i Prijepolje (−19,01%). Ove brojke ukazuju na kontinuirano slabljenje generacijske obnavljanosti i sve manji broj mladih porodica sa decom, što dugoročno može ugroziti održivost lokalnih škola i obrazovne infrastrukture.

Opština Priboj zabeležila je relativno mali pad broja prvaka – samo 7,69%, što je blizu republičkog proseka, dok je Novi Pazar, sa padom od 7,32%, takođe među opštinama koje se približno uklapaju u nacionalne trendove. Ovi podaci upućuju na to da su upravo ove dve opštine u najmanjoj meri pogođene smanjenjem broja dece u najranijem školskom uzrastu, što ih čini demografski otpornijim u odnosu na ostatak regiona.

Generalno, u poređenju sa republičkim prosekom, većina analiziranih opština beleži znatno veći pad broja prvaka, što dodatno potvrđuje da se jugozapadna Srbija suočava sa ozbiljnim demografskim izazovima, pri čemu su najugroženije opštine sa već izraženim migracionim i ekonomskim problemima.

Gde sam tu ja? (Gde si tu ti?) 

Kod nas je popularno da se pita: Gde sam tu ja? Gde smo tu mi? Šta mogu ja tu da uradim?

Znam da, kao društvo, moramo da se što pre posvetimo ovom problemu jer, što se pre setimo da rešavamo izazove – lakše ćemo ih rešiti. A koji si to izazovi, faktori:

• Da li je stopa nezaposlenosti, na nivou 40 – 55%,  koja je višestruko (4-5 puta) veća od proseka Srbije jedan od faktora? Ne znam, možda.
• Da li je broj dece po jednom odeljenju ili školi koji je 2-3 puta veći od prosečnog broja dee po školi u Srbiji jedan od faktora? Ne znam, možda.
• Da li to što nemamo mesta u vrtićima za decu jedan od faktora? Ne znam, možda.
• Da li je to što imamo primanja među najnižim u Srbiji jedan od faktora? Ne znam, možda.
• Da li je to što menjamo naše tradicionalne, porodične vrednosti, za nešto što malo vredi jedan od faktora? Ne znam, možda.
• Da li je to što omladina odlazi u inostranstvo jedan od faktora? Ne zam, možda.

I šta sad da radi jedan dobri, pametni, momak ili devojka sa svim ovim izazovima ispred sebe? Da li je spreman/spremna da, pod ovim teretom, formira porodicu, kreira životno okruženje, rađa decu?

Hajde da, kao društvo, rešimo da im sa ovog spska sklanjamo jednu po jednu prepreku, pa koliko možemo, hajde da im kao brat, sestra, roditelji, rođaci, prijatelji, sugrađani pomognemo da ih prevaziđu.

Hajde da im, kao džamija, crkva, škola, pomognemo da ponovo vide prave vrednosti i da im ispričamo priče o hrabrosti predaka pa da se na njih ugledaju. I da za koju godinu, govorimo o preokretu trenda, o broju dece koji raste, o gradu koji raste, o društvu koje ima novu snagu.

Možemo mi to! Uspećemo ili… Nema ili, moramo uspeti!

Autor teksta je prof. dr Šemsudin Plojović, univerzitetski profesor iz Novog Pazara.

Stavovi autora u rubrici “Slobodno o svemu” ne odražavaju nužno uređivačku politiku portala Free me